مقدمه
ظهور
ناگهانی اسلام به عنوان یك مذهب و تمدن بزرگ در جهان، از حیرت انگیزترین
رویدادهای تاریخ بشر است. در سال 610 میلادی، حضرت محمد (ص )كه بازرگانی
اهل مكه بود. شروع به افشای رسالت خود و دعوت مردم به اسلام و اطاعت از
خداوند كرد. پس از ادیان یهود و مسیحیت، اسلام مردم را دعوت به
توحید و خداپرستی می نمود. و در زمان رحلت رسول اكرم (ص)در سال 632
میلادی، تمامی قبایل عرب در شبه جزیره عربستان، به دین اسلام گرویده بودند.
لشگرهایی از مسلمانان نیز به سرزمین هایی در شمال، غرب، شرق حمله كردند تا
دین خود را گسترش دهند و در طی تنها ده سال، كشورهای ثروتمند سوریه،مصر، و
ایران را به تصرف خود درآوردند. برای نظارت بر این سرزمین های جدید و
پهناور، در سال 660 میلادی، پایتخت از مكه به دمشق در سوریه تغییر یافت و
سپس در سال 750 به بغداد منتقل شد. در این زمان سپاهیان اسلام به عمق آسیای
مركزی نفوذ كرده و از شمال آفریقا به اسپانیا و فرانسه حمله كردند و
نهایتاٌ در سال 732 توسط شارل مارتل در جنوب فرانسه متوقف شدند. تغییر سرعت
فتوحات مسلمانان و تبدیل آن به یك امپراطوری متحد نیز پدیده ای شگفت اور
است مدت كوتاهی پس از فرو پاشی سیاسی، امپراطوری بزرگ اسلام، به چند قسمت
شد، ولی ولی وحدت فكری، فرهنگی و اقتصادی مسلمانان، تحت حمایت وحدت عقیدتی
ایشان ادامه یافت و جنبه های مشخصی از تمدن اسلامی، در تولیدات هنری و
صنعتی آنان تاثیر گذاشت.
استفاده از شیشه در جهان اسلام
تاریخچه
شیشه در جهان اسلام به سه دوره تقسیم می شود: اولین دوره تا قرن یازدهم
میلادی ادامه می یابد.در دوره دوم از قرن دوازدهم تا پانزدهم میلادی و دوره
سوم تا به امروز ادامه دارد. در دو دوره اول، شیشه تا حدود زیادی كالایی
مصرفی به شمار می رفت كه در رقابت با اجناس دیگری، خصوصاٌ نقره، برنز و
سرامیك بود، كه غالباٌ برای تامین وسایل تجملی یك زندگی مرفه مورد استفاده
قرار می گرفت. بیشتر شیشه های كار بردی كه برای نگه داری و حمل و نقل مواد
دیگر به كار می رفتند، از بین رفته اند. زیرا هم صاحبانشان به خوبی آن ها
را حفظ نكردندو هم جویندگان آثار باستانی در حفاری های خود متوجه آنان نشده
اندو آن تعدادی را كه یافته اند به موزه های غرب منتقل نمودند.
نمونه
های معمولی شیشه كه در دوره های اولیه ساخته شده اند، شامل شیشه هایی است
كه برای مصارف علمی و پزشكی به كار می رفتند، مانند ظروف تقطیر،فنجان های
شیشه ای برای خون گیری از بیماران و ظروف مخصوص اندازه گیری دقیق و وزن
كردن مایعات و اجسام دیگر، شیشه های مخصوص عطریات و لوازم آرایشی جزء گروه
دیگری هستند كه شامل گلاب پاش، قمقمه، و ظروف مخصوص روغن، خمیر و مرهم می
باشند.
ظروف
پذیرایی، بزرگترین گروه ظروف شیشه ای هستند كه عبارتند از بشقاب، كاسه،
بطری جام و پیاله برای صرف غذا و آشامیدنی ها. صنعت ساخت شیشه برای پنجره
ها. به صورتی كوچك و پراكنده وجود داشت.در خانه های قدیمی آسیای شرقی، شیشه
وجود نداشت. و تنها ندرتاٌ در مساجد و مكان های عمومی دیده می شد.
صنعت
شیشه سازی پیش از آن در كشورهایی كه بعدها قسمت مركزی امپراطوری اسلام را
تشكیل دادند وجود داشت. مصر و سوریه قرن ها تولیدكنندگان اصلی شیشه به شمار
می رفتند و در ایران پیش از اسلام نیز، شیشه های بریده شده و ظریف به نحو
استادانه ساخته می شد. صنعت شیشه سازی ادامه یافته و گسترش پیدا كرد. و روش
های جدید شیشه سازی نیز به تدریج رواج یافتند. به عنوان مثال، استفاده از
(میله مخصوص شیشه گری)برای نگه داشتن یك شیء شیشه ای پس از جدا شدن از رواج
یافته و شكل محصولات شیشه ای كم كم تغییر یافت. با وجود این انقلابی در
صنعت شیشه گری به وقوع نپیوست.
گسترش شیوه ها
در
این میان، موضوع حیرت انگیز، ظهور شكل ها و طرح های تزئینی مشابه در مكان
هایی مانند شمال آفریقا تا شرق ایران است كه صدها كیلومتر دور تر از این
مراكز قرار داشتند. علت این امر، حلقه های ارتباطی تجاری است كه توسط
بازرگانان كشور های اسلامی اداره می شد و این افراد، دور افتاده ترین نقاط
امپراطوری اسلامی را به یكدیگر مرتبط می سا ختند. در شهر های بزرگ خاور
میانه، محصولات تمامی امپراطوری اسلامی در معرض فروش قرار می گرفت. و این
یكی از راه های انتقال و گسترش شیوه های تولید محصولات به شمار می رفت. یك
یاز راه های دیگر، حركت خود صنعتگران بود كه گاهی به علت بی نظمی های
اجتماعی یا جنگ به مناطق توسعه یافته تر مهاجرت می نمودند. به همین دلایل،
گاهی نمی توان با اطمینان خاطر اظهار نمود كه یك شیوه خاص برای اولین بار
در كدام مناطق رونق یافته و یا یك شیء خاص در كجا ساخته شده است.
بازرگانان
با مناطق بسیار دور دست نیز تبادل كالا انجام می دادند و شیشه به اروپا،
چین و ژاپن نیز راه یافت. شیشه گران اسلامی با محصولات فریبنده و خیال
انگیز خود، توجه تمامی دنیا را به سویث خود جلب نمودند تا آن كه در قرن
پانزدهم، كارگاه شیشه گری و نیز، این صنعت ظریف را گسترش دادند. ما شاهد
رشد و توسعه شیوه های تزئینی در اولین قرن دوران اسلامی هستیم. ساده ترین
ظروف با دمیدن در شیشه داغ شكل گرفته و سپس لبه های ظرف پیچانیده شده و
شیارهایی به دور آن زده می شد. از قالب برای شكل های پیچیده تر و یا تكرار
یك طرح به صورت نقش برجسته استفاده می شد. ،كه در این موارد، هنر اصلی از
آن فردی بود كه قالب را می ساخت و نه شیشه گر.
تزئین
ظروف با قالب فشاری و انبر (گیره)راهی بود كه شكل دادن سطح شیشه با دست را
كمی آسان تر سازدو تراشیدن شیشه با نوك الماس و سائیدن آن با چرخ، جلوه
های خطی را بر روی شیشه بوجود می آورد، ولی برش با چرخ، زیباترین روشی است
كه با آن می توان جلوه های بسیاری را، از طرح های خطی ساده گرفته تا طرح
های خطی ساده تا طرح های نقش برجسته عمیق (شكل 29)و از برش های مورب تا
نقوش برجسته متصل و بهم پیوسته را با آن بوجود آورد. شیوه های ساخت یا
تزئین ظروف هر چه كه باشد، كپی كردن شكل ها و طرح ها از مواد دیگر، بسیار
به چشم می خورد. به كار بردن طرح ها و الگوهای برگرفته از ظروف نقره و
برنز، در ظروف اولیه شیشه ای بسیار متداول بوده اند. در حالی كه حكاكی بر
روی سنگ هایی مانند عقیق و كریستال باعث الهام بخشی در برش با چرخ بوده
است.
]نقاشی
با رنگ های لوستر- كه نوعی رنگ درخشان نقره ای است) یكی از نوآوری های
دوران اسلامی است كه ممكن است شكل پیشرفته ای از نقاشی با لعاب و مینا بر
روی شیشه باشد كه در میان رومی ها رواج داشته است. رنگ های درخشان و متالیك
لوستر باعث تغییر شكل ظروف معمولی به اشیایی تجملاتی گردید.
تزیین با مینا كاری
به
نظر می رسد صنعت شیشه گری در ایران از قرن دوازدهم به بعد، رو به زوال
نهاد. از سوی دیگر در سوریه و مصر، شاهد تحول و دگرگونی در این صنعت هستیم.
در دوره های اولیه، ساختن سطح شیشه با دست بیشتر مورد توجه شیشه گران بود،
در حالی كه در این زمان، توجه آنان بیشتر معطوف به تزئینات نقاشی می
گردید. شیشه هایی كه بر روی آن با لوستر نقاشی می شد، كم كم به تزئینات
زراندود و سپس تزئینات میناكاری گسترش یافتند. رنگدانه های میناكاری از
طریق سائیدن شیشه های رنگی درخشان یا مواد معدنی در روغن بدست می آمدند.
سپس این مخلوط بر روی ظرف شیشه ای نقاشی می شد. آنگاه ظروف شیشه ای نقاشی
شده، مجدداٌ درون كوره حرارت می دید تا رنگ ها به سطح شیشه محكم بچسبند.
رنگ های مینای قرمز، آبی، سیاه، سبز، سفید و زرد، گاهی با طلا مخلوط شده و
شیشه گران با آن ها آثار برجسته ای می ساختند. ظروف شیشه ای اسلیمی معمولاٌ
درون قاب یا حاشیه ای جای می گرفتند و بر روی آن نیز كتیبه ای نوشته می
شد، كه گاهی نام سلطان و یا درباریان در آن به چشم می خورد. جام ها و بطری
هایی نیز یافت شده اند كه بر روی آن تمثال ها و تصاویری نقاشی شده اند. این
اشیاء بسیار گران قیمت می باشند و در كشور های خارج از سرزمین های اسلامی
نیز مانند چین و كشور های اروپایی به دست آمده اند. جامی افسانه ای به نام
«ماجرای ادنهال
]در
اواسط قرن سیزدهم كه در سوریه ساخته شده و به زودی به اروپا راه یافت،
همچون گنجینه با ارزشی كه متعلق به یك شوالیه بوده و می بایست پس از جنگ
های صلیبی به سرزمین اصلی خود بازگردد، در پوششی چرمین محافظت می شده است.
این اثر، سال به خانواده تعلق داشته است كه از اهالی ادنهال در شمال
انگلستان بوده اند.
چراغ هایی كه برای مساجد و اماكن مقدس در سوریه و مصر ساخته شده اند، دسته مهم ودیگری از شیشه ها
را
تشكیل می دهند. در موزه اسلامی قاهره، مجموعه كاملی از چراغ های متعلق به
قرن سیزدهم تا پانزدهم میلادی وجود دارد. آخرین چراغ این مجموعه، طرحی
قدیمی دارد، ولی به طور مشخص در ونیز ساخته شده است. در قرن پانزدهم
میلادی، صنعت شیشه گری اسلامی رو به افول نهاده و محصولات تجملی از ونیز به
كشورهای اسلامی وارد می شد كه البته اشیاء شیشه ای در میان این محصولات
كمتر به چشم می خورندو علت زوال صنعت شیشه گری اسلامی هیچگاه به طور صحیح
توضیح داده نشده است. برخی علت آن را نابودی شهرهای سوریه توسط تیمور در
اوایل قرن پانزدهم می دانند و برخی دیگر كاهش قیمت اشیاء شیشه ای ونیزی در
بازارهای محلی و استقبال از آن ها را سبب این امر می شمارند. آن چه مسلم
است، این صنعت ظریف در قرن های بعدی در تمامی جهان اسلام رو به زوال نهاده و
از بین رفت.
در
آخرین دوره اسلامی، عموما شیشه از اروپا به كشورهای اسلامی وارد می شد.
شیشه ها در ابتدا از كارگاه شیشه گری ونیز و پس از آن از بوهم (آلمان) كه
صادرات خود به كشورهای اسلامی را به سبك اسلامی می ساختند، وارد این كشورها
می شدند.
شواهدی
از ساخت شیشه در جهان اسلام در این دوران وجود دارد، كه متعلق به قرن
شانزدهم تركیه وقرن هفدهم ایران است. البته این شیشه ها چندان ظریف نیستند و
به خوبی نیز حفظ شده اند، به همین علت بسیاری از شیشه ها از بین رفته و
ناشناخته باقی مانده اند. مداركی دال بر ساخت ظروف و پنجره های شیشه ای در
تركیه در قرن شانزدهم و اشتغال مردم استانبول به ساخت ظروف و بطری های شیشه
ای در قرن هفدهم وجود دارد. ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی قرن هفدهم در
سفرنامه خود نوشته است كه ایرانیان سالیان دراز با هنر شیشه گری آشنا بوده
اند سال ها پیش از آن كه یك شیشه گرفقیر ایتالیایی این هنر را در ایران
مجدداٌ رواج دهد. و می گوید بیشتر شیشه ها پر از تَرَك بوده و رنگی متمایل
به خاكستری داشتند. جهانگرد دیگری به نام ژان باپتیست تاورینه كه در قرن
هفدهم به ایران سفر كرده، در سفر نامه خود چنین می نویسد: «در شیراز، بطری
های شیشه ای بزرگ و كوچك زیادی وجود دارد كه برای نگهداری گلاب و عطریات به
كار می روند. همچنین ظروف شیشه ای بزرگتر برای جمع آوری شور و ترشی ساخته
می شود كه این مواد غذایی را به جاهای دیگر نیز صادر می كنند.»گویا تنگ های
بزرگی هم برای صادر كردن شراب معروف شیراز مورد استفاده قرار می گرفته
اند. امروزه، این ظروف كاربردی، باقی نمانده اندو نمی توان با اطمینان كامل
هیچ یك از شیشه ها را متعلق به قرن چهاردهم و پانزدهم و منسوب به آسیای
میانه دانست
در
قرن نوزدهم میلادی، تحت تاثیر جنبش های ملی و ارتقاءصنایع و هنرهای بومی و
همچنین به علت تاسیس هنرستان ها و كالج هایی به شیوه اروپا، تلاش هایی
برای احیای مجدد شیشه گری صورت گرفت كه موفق ترین ان ها در ایران بود و با
كمك اروپاییان این صنعت نیرومند پای گرفت. بهترین محصولات متعلق به این
دوره، عطر پاش های زینتی است. كه با توجه به نقاشی مینیاتوری قدیمی شكل
گرفته اند. اروپاییان این تزئینات را «خارجی»می نامند و بسیاری به آن ها
علاقمند هستند. البته به اشتباه این محصولات را متعلق به قرن شانزدهم
میلادی می دانند.
به نقل از: persiancivilica.mihanblog.com
افزودنی تبدیل گچ به سیمان
+ نوشته شده در ساعت توسط گچ